این بنا در متون تاریخی با نام های گوناگونی نظیر«دژ شاپور خواست» یا «سابر خواست»، «دز بَز»، « قلعه خرم آباد »، «قلعه دوازده برجی» و «قلعه فلک الافلاک» از آن یاد شده است. «فلک الافلاک» که در لغت به معنی«سپهر سپهران» یا «فلک نهم» می باشد.

تاریخ ساخت بنا:

قلعه تاریخی فلک الافلاک بر بلندای تپه ای باستانی و در مرکز شهر خرم آباد واقع شده است. این بنا از یادگارهای شهر کهن «شاپور خواست » بوده و بنای اولیه آن را در زمان شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی نسبت می دهند.

معماری:

بیشتر الحاقات و تحولات این بنا مربوط به دوره صفویه و قاجار است. وسعت تقریبی بنا 5300 متر مربع می باشد. شامل هشت برج، دو صحن و سیصد جان پناه می باشد. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه 23متر و مصالح آن از سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک هست. ورودی بنا به سمت شمال تعبیه شده که پس از گذر از راهروی ورودی به حیاط اول وصل می گردد.

کاربری قلعه در گذشته:

«خزانه حکومتی» خاندان بدر در چهارم هجری، «مقر حکومتی» اتابکان و والیان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام «پادگان نظامی» و « زندان سیاسی» در دوران پهلوی اول و دوم از مهم ترین کاربری های قلعه در گذشته محسوب می شود. این اثر ارزشمند در سال 1349 از ارتش به فرهنگ و هنر سابق واگذار و به شماره 883 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. در سال 1354 با راه اندازی موزه مردم شناسی و مفرق های لرستان به موزه تبدیل گردید. در سالیان اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه، موزه های باستان شناسی، مردم شناسی و آزمایشگاه مرمت اشیا در این مجموعه فرهنگی- تاریخی راه اندازی و هر ساله پذیرای انبوهی از بازدیدکنندگان داخلی و خارجی می باشد.

بخش های اصلی قلعه:

1- حیاط اول: ابعاد این حیاط که با جهت شمالی- جنوبی طراحی شده، 22/5×31متر است. پیرامون آن را چهار برج احاطه کرده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد.

2- حیاط قدیمی:

بر اساس شواهد موجود، حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول در نزدیکی چاه اول قرار داشته است. این حمام تا اواخر دوره قاجاریه قابل استفاده بوده و اکنون آثاری از آن نظیر تنبوشه های سفالی، نقش های آهک بری و کانال های زیر زمینی قابل مشاهده هست.

3- چاه قلعه:

در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند، چاه آب قلعه وجود دارد. عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه گلستان راه یافته نزدیک به چهل متر است. درگذشته آب مورد نیاز ساکنان دژ از همین چاه تامین می شده و اکنون نیز قابل بهره برداری است.

4- حیاط دوم:

ابعاد این حیاط که در جهت شرقی-غربی طراحی شده 21×29 متر است. در چهار جهت این حیاط تالار های بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری یافته اند. از نکات قابل تامل در معماری بنا وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیرزمینی در ضلع شمال و شرق آن می باشد.

این قلعه یکی از جاذبه‌های معروف استان لرستان می‌باشد که به عنوان نمادی از شهر خرم‌آباد نام گرفته است. نام این اثر در لغت به معنای سپهر سپهران است و از دوره ساسانیان نیز به جای مانده است و از آن پس حکومت‌های مختلفی در آن شکل گرفت. قلعه فلک‌الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه در مرکز شهر قرار دارد.

 بهتر است قبل از عزیمت در جریان باشید که قلعه فلک‌الافلاک در طی سال شامل تعطیلاتی در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، ۲۱ رمضان شهادت امام علی، ۲۸ صفر رحلت پیامبر، ۱۴ خرداد رحلت امام خمینی، ۲۵ شوال شهادت امام جعفر صادق است. موزه نیز هر هفته روز دوشنبه تعطیل است. برای بازدید از قلعه فلک‌الافلاک می‌توانید در همه روزهای سال به جز تعطیلات ذکر شده از ساعت ۹ صبح تا ۸:۳۰ شب مراجعه کنید و با پرداخت هزینه ورودی از این همه زیبایی لذت ببرید، البته توجه داشته باشید که بلیط موزه‌ها با بلیط ورودیه اصلی جداگانه است.